Αναρχία και λαϊκή εξουσία

Κέντρο ελευθεριακής έρευνας και λαϊκής εκπαίδευσης (Κολομβία)
[Αναδημοσίευση από το a-infos.gr. Μετάφραση: «Ούτε Θεός-Ούτε Αφέντης», Μάρτης 2009]

"Παρόλα αυτά, στα μήκη και στα πλάτη της χώρας ακούγεται μία και μόνη φωνή που ηχεί στα εργοστάσια, τα κτήματα, στα χωριά και στα λύκεια, στις λαϊκές συνοικίες: το κάλεσμα στη δημιουργία, την ενδυνάμωση και αύξηση της λαϊκής εξουσίας." Miguel Enríquez

"Το να οργανωθούν οι δυνάμεις του λαού για να πραγματοποιηθεί η επανάσταση είναι ο μοναδικός σκοπός εκείνων που ειλικρινά επιθυμούν την ελευθερία." Μιχαήλ Μπακούνιν

"Ενισχύοντας τις λαϊκές οργανώσεις κάθε είδους, είναι η λογική συνέπεια των βασικών μας ιδεών και γι’ αυτό, θα έπρεπε να αποτελεί ολοκληρωτικό σημείο του προγράμματός μας." Ερίκο Μαλατέστα

Αρχικά, το να συνδυάζεις την αναρχία με την εξουσία, να έχεις την αναίδεια να τα συμπεριλαμβάνεις στον ίδιο τίτλο, μοιάζει σαν μια απόλυτη αντίθεση ή ένα κακόγουστο αστείο ενάντια σε κάθε αγωνιστή και αγωνίστρια της ελευθερίας. Κι αυτό, γιατί η εξουσία είναι συνήθως συνώνυμο της κυριαρχίας και η αναρχία η οποία υπερασπίζεται μια κοινωνία χωρίς κυβέρνηση, αρνείται κάθε μορφή εξουσίας, κάθε επιβολή της ατομικής βούλησης πάνω στους άλλους. Ωστόσο, πρέπει η εξουσία να γίνεται αντιληπτή μόνο σαν μια αυταρχική επιβολή, σαν μια "δύναμη επάνω σε"; Δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή η δύναμη με άλλη μορφή, δηλαδή σαν τη "δύναμη του να πράττεις συλλογικά", σαν τη "δύναμη του να φτιάχνεις από κοινού";
Είναι οι από πάνω εκείνοι που διατάζουν, εκείνοι που μας έκαναν να πιστεύουμε πως η εξουσία είναι ένα "αντικείμενο" το οποίοι εκείνοι κατέχουν, ένα πράγμα(;) αποσπασμένο από τις κοινωνικές σχέσεις, ένα διαχρονικό σύστημα διαδοχής. Όμως αντίθετα, όλοι και όλες εμείς οι από κάτω, αντιλαμβανόμαστε την "εξουσία" με διαφορετική μορφή: όχι σαν ένα "πράγμα" αλλά σαν μια "σχέση", σαν μια κοινωνική δύναμη εναλλακτική και απελευθερωτική. Έτσι, η δική μας δύναμη είναι πρωταρχικά μια συλλογική ικανότητα να φαντάζεσαι και να δημιουργείς με αυτήν εδώ και τώρα μια νέα κοινωνία.
Τώρα, για να είναι λαϊκή αυτή η δύναμη του συλλογικού, το υποκείμενο δεν μπορεί να είναι άλλο από τον λαό, αυτό το πληθωρικό υποκείμενο που καθορίζεται από την ένωση των τάξεων των υποτελών, των περιθωριοποιημένων, των φτωχών, των αποκλεισμένων. Αυτός ο λαός δεν είναι ένα, είναι πολύμορφος, είναι η ποικιλία εμπνεύσεων μορφών και σχεδίων της ζωής, των αγώνων και των αντιστάσεων. Επιπλέον, αυτός ο λαός δεν καθορίζεται προκαταβολικά, δεν είναι το ακριβές αποτέλεσμα μιας οικονομικής φόρμουλας, αλλά βρίσκεται πάντα σε μια διαδικασία σχηματισμού και που αναγνωρίζεται μόνο σαν την τάξη των υποτελών στο πέρασμα της δικής της διαδικασίας χειραφέτησης.
Είναι αυτός ο πληθωρικός λαός, δημιουργημένος στον ίδιο αγώνα, που φτιάχνει εκείνη τη συλλογική δύναμη όπου εγκαθιδρύει νέες κοινωνικές σχέσεις, που θεσμοθετεί διαφορετικά ήθη και έθιμα, που αποκαθιστά διαφορετικούς τρόπους ύπαρξης.
Έτσι, η λαϊκή δύναμη βάζει μπρος ένα νέο ήθος, ένα νέο περιβάλλον, έναν εναλλακτικό σχηματισμό αισθήσεων, νοημάτων, γλωσσών, αξιών, κανόνων και μοιραζόμενων δομών. Με λίγα λόγια, αυτή η συλλογική δύναμη φτιάχνει έναν άλλο κόσμο, έναν κόσμο διαφορετικό που αντιτίθεται σε αυτόν που ήδη γνωρίζουμε, στον κόσμο της αγοράς και της κυριαρχίας που γεννά μιζέρια, αποκλεισμό, προνόμια, διακρίσεις, θάνατο.
Γι’ αυτό η λαϊκή δύναμη είναι μια πράξη που με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο μεταμορφώνει τους τόπους της ζωής των ανθρώπων δημιουργεί παράλληλα ένα μπλοκ ενάντια στην ομογενοποίηση, ένα μπλοκ που μπαίνει σε άμεση αντιπαράθεση με την τάξη της κυριαρχίας. Σαν διαδικασία, η λαϊκή δύναμη γνωρίζει πως ο δρόμος είναι μακρύς, αλλά έχει την τύχη να δημιουργεί ταυτόχρονα μια νέα κοινωνία με κάθε κατάκτηση του λαού.
Η λαϊκή εξουσία είναι πάνω από όλα ικανότητα, γιατί αντιτίθεται στον μελλοντικό κόσμο, γιατί αποκαλύπτει στον σημερινό κόσμο αυτό που πρόκειται να έρθει. Με αυτό τον τρόπο δημιουργεί μέρα με τη μέρα τόπους ελευθερίας, αλληλεγγύης, ισότητας και οριζόντιας δομής. Αυτό το τελευταίο είναι πολύ σημαντικό μιας και δεν εξυπηρετεί σε τίποτε να δημιουργείς μια ελεύθερη κοινωνία χρησιμοποιώντας καταπιεστικούς, ιεραρχικούς και τρόπους που διευκολύνουν τις διακρίσεις. Η νέα κοινωνία πρέπει να φτιαχτεί μέσα από δομές οριζόντιες, συμμετοχικές που θα περιλαμβάνουν τους πάντες. Αναγνωρίζοντας όμως ταυτόχρονα τις διαφορετικότητες, λαμβάνοντας υπόψη ότι κάθε άνθρωπος υψώνει τη φωνή του κάτω από τη δική του προσωπική προοπτική.
Έτσι λοιπόν, αν η λαϊκή εξουσία δεν είναι συνώνυμο της κυριαρχίας, αλλά της δημιουργίας μιας άλλης διαφορετικής κοινωνίας, οριζόντιας και ελεύθερης, δεν δίνουν τα χέρια η αναρχία και η λαϊκή εξουσία; Δεν είναι μέσα στους στόχους της αναρχίας η δημιουργία ενός νέου ήθους μέσα από το οποίο θα γίνει πράξη η κατάργηση κάθε προνομίου, οικονομικού, πολιτικού, κοινωνικού; Δεν οραματίζεται η αναρχία μια κοινωνία ισότητας και ελευθερίας που φτιάχνεται εδώ και τώρα;
Στην πραγματικότητα, η αναρχία που ζητάει να κοινωνικοποιηθούν τα μέσα παραγωγής, θέλει επίσης να κοινωνικοποιηθεί η "εξουσία", και να αποκλείσει τη δυνατότητα να μετατρέπεται αυτή σε προνόμιο για τους λίγους. Γι’ αυτό το λόγο επίσης το αναρχικό κίνημα δημιουργεί μια συλλογική δύναμη που αναδύεται από τις ελεύθερες κοινωνικές σχέσεις που γίνονται αντιληπτές μόνο από τις οριζόντιες δομές και την διαφορετικότητα. Επιπλέον, όπως δεν κουράζονταν να επαναλαμβάνουν οι Μαλατέστα και Μπακούνιν, η αναρχία πρέπει να έχει τα αυτιά της ανοικτά στον λαό, η αναρχία πρέπει να αναδυθεί από τους καταπιεσμένους, από τους αποκλεισμένους, από τους ξεχασμένους.
Αν είναι έτσι, και για να έχουμε μια τέτοια αναρχία, αυτή πρέπει να εκδηλωθεί από τη βάση. Είναι από τα κάτω που φτιάχνεται η νέα κοινωνία, αποφεύγοντας τον συγκεντρωτισμό, τις εντολές, τη γραφειοκρατία. Γι’ αυτό η αναρχία κτίζεται μέσα από τις οριζόντιες δομές, μέσα από τις συνελεύσεις, μέσα από την άμεση δράση. Αυτό το κίνημα προσχεδιάζει στο παρόν την άλλη κοινωνία και είναι γι’ αυτό το λόγο που η ελευθεριακή αυτοδιαχείριση δεν είναι τίποτε παραπάνω από την αντικαπιταλιστική και αντιιεραρχική οργάνωση της συγκεκριμένης κοινότητας. Είναι ο σχεδιασμός και η άμεση διαχείριση του λαού στην οικονομία, στην πολιτική, στον πολιτισμό γενικά στην ζωή του από κοινού.
Με άλλα λόγια, η αναρχική αυτοδιαχείριση δημιουργεί τη λαϊκή δύναμη, φτιάχνοντας εναλλακτικά μέρη συλλογικής ζωής, σημεία υλικά και εικονικά που ξεφεύγουν από τον έλεγχο του καπιταλισμού και της εξουσίας. Κάτω από αυτή την οπτική, το να συνδυάζεις τη λαϊκή εξουσία με την αναρχία δεν αποτελεί καμιά αντίθεση, ούτε κανένα κακόγουστο αστείο, αλλά είναι μια επαναστατική πρόκληση, ένα κάλεσμα σε δράση.

[Σ.τ.Μ: 1. Ο πρωτότυπος τίτλος του κειμένου είναι «Anarquismo y Poder Popular». Η λέξη poder σαν ουσιαστικό στα ισπανικά έχει διάφορες σημασίες. Μερικές από αυτές είναι "ισχύ, δύναμη, εξουσία, δυνατότητα". Στη γλώσσα της πολιτικής όμως έχει αποκλειστικά τη σημασία της "εξουσίας". Οι συγγραφείς, όπως το αντιλήφθηκα προσωπικά, με μια σειρά συλλογισμών κάνουν ένα λογοπαίγνιο μεταξύ της δύναμης και εξουσίας. Ανάλογα με το πώς χρησιμοποιούν τη λέξη έκανα την αντίστοιχη μετάφραση, άλλοτε σαν δύναμη άλλοτε σαν εξουσία ή "εξουσία" όταν προσωπικά αποστασιοποιούμαι από τον όρο. Αν υπάρχουν κενά ή σημεία δυσνόητα, οι γνωρίζοντες καλύτερα ισπανικά από μένα ας διορθώσουν.
2. Δεν είμαι σε θέση να γνωρίζω τις πολιτικές συνθήκες κάτω από τις οποίες προήλθαν αυτές οι σκέψεις, τις βρήκα όμως σχεδόν διαχρονικές όσον αφορά το θέμα και γι’ αυτό μετέφρασα το παραπάνω για να το μοιραστώ εδώ μέσα.
** Ο Miguel Enríquez Espinosa, ήταν ηγέτης του μαρξιστικού-λενινιστικού κόμματος της Χιλής Movimiento de Izquierda Revoloucionaria. Για περισσότερες πληροφορίες γράφω ολόκληρο το όνομά του και ας κάνει ο καθένας το δικό του ψάξιμο αν χρειάζεται.]

Διάλογος με έναν Σύρο αναρχικό για τη Γάζα, τη Μέση Ανατολή και τους ελευθεριακούς

Του Jose Antonio Gutierrez D.

H παρακάτω συνέντευξη για το ζήτημα του μακελειού στη Γάζα, την επίδρασή του στην ευρύτερη περιοχή και το ρόλο των αναρχικών στο συνεχιζόμενο αγώνα ενάντια στον ιμπεριαλισμό και καπιταλισμό, πάρθηκε από τον Mazen Kamalmaz, Σύρο αναρχικό και εκδότη της αραβικής ιστοσελίδας ανάλυσης και γνώμης http://www.ahewar.org/m.asp?i=1385

Ως αναρχικός από τη Μέση Ανατολή, ποια είναι η άποψή σου για την πρόσφατη σύγκρουση στη Γάζα και την εύθραυστη ανακωχή που επιτεύχθηκε με την εκλογή του Ομπάμα ως προέδρου των ΗΠΑ;
Η πρόσφατη ισραηλινή επίθεση στη Γάζα ήταν εξαιρετικά αιματηρή, αλλά δεν ήταν η πρώτη στο είδος της. Ο πόλεμος αυτός ήταν η συνέχεια αυτού του καλοκαιριού του 2006 με την ισραηλινή επίθεση στο Λίβανο. Τότε, η υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ περιέγραψε την επίθεση αυτή ως την αρχή μιας νέας Μέσης Ανατολής, που υποτίθεται ότι θα ταιριάζει απόλυτα στη θέληση των σούπερ-ιμπεριαλιστών των ΗΠΑ. Και στις δύο περιπτώσεις υπήρξε κάποια ανακωχή στο τέλος η οποία αποτελεί ένα στοπ μέχρι που οι συνθήκες γίνουν πιο κατάλληλες γι’ αυτούς. Οι εχθροπραξίες και το μακελειό σταμάτησαν μόνο επειδή ο Ομπάμα διέταξε την ισραηλινή ηγεσία να πάψει το πυρ λόγω της ορκωμοσίας του στο Λευκό Οίκο. Το χειρότερο, και για τον πόλεμο και την αναπόφευκτη ανακωχή, είναι ότι οι μάζες, ο λαός, είναι εκείνοι που υποφέρουν πιο πολύ και η θέληση και τα ενδιαφέροντα των οποίων αγνοούνται πλήρως από τις ανερχόμενες ελίτ.

Ποια νομίζεις ότι είναι τα κύρια κίνητρα των Ισραηλινών για την τελευταία αυτή επίθεση;
Να επιβάλλει την ισραηλινή και, ταυτόχρονα, την αμερικανική θέληση σε βάρος των παλαιστινιακών και αραβικών μαζών.

Ποια ήταν η αντίδραση του αραβικού κόσμου στη νέα ισραηλινή επίθεση;

Υπήρξε αρκετός θυμός στους αραβικούς δρόμους. Οι πρώην σταλινικοί και πρώην εθνικιστές διανοούμενοι καθώς και οι πολιτικές ελίτ, ήσαν διαχωρισμένες στο ζήτημα: μερικοί υποστηρίζουν τα φιλοαμερικανικά αραβικά καθεστώτα που χαρακτηρίζονται ως “σύγχρονα” και “μετριοπαθή” επειδή καταστέλλουν τους ισλαμιστές φονταμεταλιστές… Αυτό είναι το νέο “μέτρο” προόδου στη Μέση Ανατολή, σε πλήρη συμφωνία με τον Πόλεμο Ενάντια στην Τρομοκρατία. Άλλοι τάχθηκαν με την πλευρά της Χαμάς, χαρακτηρίζοντας τον αγώνα της ως αντι-ισραηλινό αγώνα και εθνική αντίσταση. Τα φιλοαμερικανικά και φιλο-ισραηλινά ΜΜΕ δεν μπόρεσαν να ανακτήσουν κάτι από τη χαμένη τους δημοφιλία, κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης, ανάμεσα στις αραβικές μάζες κι έτσι οι μάζες αυτές αφέθηκαν κυρίως στην επιρροή των φονταμενταλιστών.

Υπήρξε ή υπάρχει κάποια αναρχική δραστηριότητα υποστήριξης και αλληλεγγύης με το λαό της Γάζας στις αραβικές χώρες;
Η απάντηση στην ερώτηση αυτή πρέπει να αντανακλά την παρούσα κατάσταση του αραβικού αναρχισμού. Ακόμα αποτελούμαστε από πολύ μικρές ομάδες που δεν έχουν καμία πραγματική επίδραση στον κόσμο. Αν και οι ιδέες μας είναι σεβαστές από κύκλους της διανόησης δεν είναι αυτό το πραγματικό αντικείμενό μας. Ο στόχος μας είναι να δημιουργήσουμε ένα δυναμικό κίνημα της βάσης με ρίζες στις αξίες της ελευθερίας, της ισότητας και της αλληλεγγύης. Στην πραγματικότητα, σε μερικά μέρη δεν είμαστε τίποτε άλλο παρά μια πολύ μικρή μειονότητα στις διαδηλώσεις που γίνονται στους δρόμους ενάντια στον πόλεμο. Παντού αντιμετωπίζουμε κατασταλτικά μέτρα και δημόσια προκατάληψη. Αλλά το βάθος της γενικής κρίσης σημαίνει ότι οι μάζες χρειάζονται τις ιδέες μας ως βάση για έναν πραγματικά δημοκρατικό αγώνα ενάντια στις καταπιεστικές και εκμεταλλεύτριες ελίτ.

Τι πιστεύεις για την επίδραση των αποτελεσμάτων των πρόσφατων ισραηλινών εκλογών στο παλαιστινιακό ζήτημα;
Οι ισραηλινές εκλογές δεν έχουν τόση μεγάλη επίδραση - εάν έχουν κάποια - στη μοίρα της σύγκρουσης. Ο ισραηλινός λαός, διαποτισμένος από τη σιωνιστική προπαγάνδα, εξακολουθεί να εμπιστεύεται την άρχουσα ελίτ του. Αυτό είναι ένα ακόμα παράδειγμα ότι η πραγματική αλλαγή δεν μπορεί να επιτευχθεί μέσω τέτοιων εκλογικών αναμετρήσεων. Η υπόθεση μεταξύ Ισραηλινών - Εβραίων αποτελεί ένα τρομερό παράδειγμα της ιμπεριαλιστικής και αποικιοκρατικής πολιτικής του καπιταλισμού. Αφού χρησιμοποίησαν τους Εβραίους επί αιώνες ως αποδοπομπιαίους τράγους στις εσωτερικές τους διαμάχες, και μετά το μακελειό σε βάρος εκατομμυρίων από αυτούς, τους χρησιμοποιούν εκ νέου για να βοηθήσουν στην επιβολή των συμφερόντων τους. Έτσι οι Εβραίοι πολεμούν τώρα και σκοτώνουν Παλαιστίνιους για χάρη των δυτικών καπιταλιστών, που υπήρξαν οι ιστορικοί τους καταπιεστές, και για την κυριαρχία των δεύτερων στην πετρελαιοπαραγωγική αυτή περιοχή.

Πώς νομίζεις ότι το παλαιστινικακό ζήτημα έχει επιπτώσεις σε όλη την περιοχή της Μέσης Ανατολής;
Η παλαιστινιακή υπόθεση είχε και ακόμα θα έχει τεράστια επίδραση στην περιοχή. Μετά το 1948, αυτό που τώρα ονομάζεται Al-Nakba στην παλαιστινιακή ιστορία (καταστροφή), η περιοχή γνώρισε περιόδους αναταραχής και δυσαρέσκειας, με αποτέλεσμα την άνοδο των “εθνικιστικών” κινημάτων στο Κάιρο, τη Βαγδάτη και τη Δαμασκό. Αυτές οι στρατιωτικές και καταπιεστικές δικτατορίες χρησιμοποίησαν τη σύγκρουση ενάντια στην ισραηλινή επιθετικότητα ως δικαιολογία για την κυριαρχία τους, ως “ναρκωτικό για τα έθνη μας”. Τώρα είναι η σειρά των ισλαμιστών φονταμενταλιστών που προσπαθούν να τη χρησιμοποιήσουν για να “αποδείξουν” την αντιδυτική φύση της σύγκρουσης και, κατά συνέπεια, ως βάση για τη δική τους κυριαρχία πάνω στις μάζες. Ως αποτέλεσμα της αποικιοκρατικής φύσης του καπιταλισμού, η παλαιστινιακή υπόθεση εμπεριέχει πάντα δυσαρέσκεια και θυμό ενάντια στο άδικο εκμεταλλευτικό σύστημα.

Πώς νομίζεις ότι το αναρχικό κίνημα μπορεί να υποστηρίξει τον παλαιστινικό λαό; Υπάρχουν καλέσματα για μποϊκοτάζ κατά του Ισραήλ, νομίζεις ότι είναι αυτή η σωστή τακτική;
Η αλληλεγγύη του διεθνούς αναρχικού κινήματος χρειάζεται τόσο πολύ και είναι πολύ σημαντική. Και, ναι, τα καλέσματα για μποϊκοτάζ είναι, επίσης, σημαντικά. Σύμφωνα με την εμπειρία του αγώνα κατά του απαρτχάιντ τέτοιες δραστηριότητες αποδείχτηκαν αρκετά αποτελεσματικές ώστε να προειδοποιήσουν τον επιτιθέμενο και να συνδέσουν τους διεθνείς υποστηρικτές. Εμείς, σε αντίθεση με τους εθνικιστές και τους ισλαμιστές, δεν βλέπουμε τη σύγκρουση ως τοπικό και μόνο γεγονός. Στην πραγματικότητα, είναι μέρος του αγώνα της ανθρωπότητας ενάντια στο άδικο διεθνές σύστημα στο οποίο κυριαρχούν οι πολυεθνικές και οι μεγάλες καπιταλιστικές δυνάμεις. Για τις αραβικές μάζες η φωνή της αλληλεγγύης που έρχεται από τη Δύση, ακόμα και από το εσωτερικό του Ισραήλ, είναι μια ξεκάθαρη απόδειξη ότι η σύγκρουση δεν είναι μόνο μια διαμάχη μεταξύ θρησκειών και πολιτισμών.

Επικρατεί μια εκτεταμένη αίσθηση ανάμεσα στους Παλαιστίνιους ότι έχουν ξεχαστεί από τον υπόλοιπο κόσμο… Νομίζεις ότι τώρα είναι η καλύτερη στιγμή να αναγεννηθεί το διεθνές κίνημα αλληλεγγύης; Πώς θα ήταν αυτό το κίνημα;
Συμφωνώ από καρδιάς με αυτό. Ο αντίκτυπος των δραστηριοτήτων των “Αναρχικών Ενάντια στο Τείχος” ενάντια στο ρατσιστικό διαχωριστικό τείχος, είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα. Το κύριο πρόβλημα εδώ είναι οι μικρής κλίμακας δραστηριότητες που εκτυλίσσονται μόνο σε συγκεκριμένες τοποθεσίες, κυρίως στη Δυτική Όχθη. Νομίζω ότι η Γάζα πρέπει να γίνει ένας σημαντικός στόχος των δραστηριοτήτων αλληλεγγύης. Τα βάσανα του κόσμου εκεί είναι τρομερά, και γι’ αυτό οι μάζες που έχουν ανάγκη από οτιδήποτε για να επιζήσουν πρέπει να διαλέξουν ανάμεσα στη Χαμάς ή τη Φατάχ οι οποίες προμηθεύουν αυτά τα αγαθά με έναν όρο: να τους ακολουθήσουν οι μάζες και να υποστηρίξουν το στόχο τους να ελέγξουν τη Γάζα.

Πώς πιστεύεις ότι μπορεί να επιτευχθεί μια βιώσιμη ειρήνη στην πολεμοκρατούμενη Παλαιστίνη;
Έχουμε πει ότι δεν πρόκειται να υπάρξει βιώσιμη ειρήνη στο πρόβλημα αυτό. Οι τοπικές ελίτ ή οι διεθνείς αντίστοιχες, δεν μπορούν να επιλύσουν τη σύγκρουση. Αντίθετα, όλοι επωφελούνται από αυτήν. Μόνο οι ελεύθερες μάζες μπορούν να το κάνουν. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να αποκτήσουμε δεσμούς με τους Ισραηλινούς αναρχικούς, τους αναρχικούς όλων των χωρών της περιοχής και όχι μόνο σχέσεις ανάμεσα σε αναρχικούς και ακτιβιστές, αλλά ακόμα ανάμεσα στους λαούς. Μόνο με αυτόν το συνδυασμένο τρόπο μπορούμε να κατανοήσουμε την αληθινή φύση της σύγκρουσης και να αγωνιστούμε ενάντια σε όλους αυτούς που τη χρησιμοποιούν για να διατηρούν την κυριαρχία τους πάνω μας.

* Η συνέντευξη αυτή πάρθηκε από το http://www.anarkismo.net όπου και δημοσιεύτηκε. Ελληνική μετάφραση “Ούτε Θεός-Ούτε Αφέντης”, 1 Μάρτη 2009.