Παρατηρήσεις για την κρίση

1. Το ρήγμα στη συνείδηση

Όσοι προβλέπουν την «κατάρρευση του συστήματος» στο πολύ άμεσο μέλλον, επικαλούμενοι τη βαθιά κρίση που μαστίζει την παγκόσμια οικονομία, θα πρέπει να είναι πιο φειδωλοί στις εκτιμήσεις τους καθώς, πέρα από τους πραγματικά πολύ ισχυρούς κλυδωνισμούς που η κρίση προκαλεί και τις αλλαγές που θα επιφέρει, τίποτα δεν συνηγορεί υπέρ αυτής της άποψης.
Η σπουδή και η αποφασιστικότητα με την οποία η άρχουσα πολιτικοοικονομική τάξη δρα για να επαναφέρει τη «διαταραγμένη ισορροπία», με κύριο μέσο το κράτος και ανασύροντας από τη θεωρία κάθε ευεπίφορο για τους σκοπούς της επιχείρημα, υιοθετώντας ανενδοίαστα ακόμα και δόγματα της αντίπαλης, δήθεν «νεκρής» πολιτικής ιδεολογίας, διασφαλίζει εν μέρει και ελλείψει ισχυρής εναλλακτικής πρότασης με ρεαλιστική υπόσταση και ευρύ λαϊκό έρεισμα, την προσωρινή τουλάχιστον διάσωση του καπιταλισμού.

Η λαίλαπα της «μεγαλύτερης κρίσης μετά από το κραχ του ’29», όπως αποκαλείται, δεν προκαλεί μόνο σοβαρές απώλειες. Όπως κάθε κρίση του παρελθόντος δημιουργεί επίσης μεγάλες ευκαιρίες για εκείνους που είναι σε θέση, ξέρουν και μπορούν να τις αδράξουν. Είναι πάντα μια καλή συγκυρία την οποία τμήματα της πολιτικοοικονομικής ελίτ εκμεταλλεύονται για να ξεπαστρέψουν από τη μια τους ανταγωνιστές τους και, από την άλλη, τους ταξικούς τους αντίπαλους.
Ας μην ξεχνάμε ότι, σύμφωνα με τη δική τους οπτική, ο καπιταλισμός εμφανίζεται να αναπτύσσεται με τη «δημιουργική καταστροφή» (Σουμπέτερ), με την «απελευθέρωση» του κεφαλαίου από αντι-παραγωγικές επενδύσεις και τις συνακόλουθες επιπτώσεις που αυτή η κίνηση έχει στην διάρθρωση της παραγωγής, στην απασχόληση, στις τιμές, στα κέρδη, κ.ο.κ.. Σύμφωνα με αυτή την λογική, κάθε νέο μοίρασμα της τράπουλας έχει, όπως είναι αναπόφευκτο, χαμένους και κερδισμένους. Η αισιόδοξη πλευρά της θεωρίας λέει ότι οι κερδισμένοι θα είναι πιο πολλοί και ότι υπάρχει μέριμνα ακόμα και για τους χαμένους· με απλά λόγια ισχυρίζονται ότι «μαζί με τον βασιλικό ποτίζεται κι η γλάστρα» – γι’ αυτό και όλοι πρέπει να είμαστε ευχαριστημένοι. Η άλλη πλευρά, η πιο συγκαλυμμένη και κυνική, αδιαφορεί πλήρως για το εφικτό ή όχι αυτής της προσδοκίας αφού αναγνωρίζει απροκάλυπτα ότι έτσι κι αλλιώς πρόκειται για τη θεωρία που εκφράζει πρωτίστως τα συμφέροντα των κερδισμένων, με άλλα λόγια για την ηθική των ισχυρών.
Είναι κοινός πια τόπος ότι η πολιτική οικονομία είναι μια ακόμα αστική ιδεολογία (δηλαδή ταξική) που εμφανίζεται με την επίφαση της επιστήμης (δηλαδή των «αντικειμενικών νόμων» και της «φυσικής τάξης») και αποτρέπει κάθε συζήτηση για τη δυνατότητα εναλλακτικών λύσεων ως «ουτοπισμό». Το δυσάρεστο είναι ότι έχει καταφέρει να παρασύρει και τον υποτιθέμενο αντίπαλό της, τη σοσιαλδημοκρατική αριστερά, στο δικό της παιχνίδι.

Η φαινομενική ένταση της ιδεολογικής μάχης μεταξύ φιλελευθερισμού και σοσιαλδημοκρατίας που έχει φουντώσει εκ νέου με αφορμή την τρέχουσα κρίση είναι εύλογο να απογοητεύει εκείνους που μιλούσαν για το «τέλος της ιστορίας» και την οριστική επικράτηση του φιλελευθερισμού· αποτελεί καθαυτή αδιάσειστη απόδειξη της πλάνης τους. Από την άλλη, είναι εξίσου εύλογο να πούμε ότι οι όροι με τους οποίους διαμείβεται η διαμάχη αυτή τους δίνει εν τέλει δίκιο. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια νίκη των φιλελεύθερων, αφού έχουν καταφέρει να φέρουν τη συζήτηση με τον αντίπαλο στα μέτρα τους: δεν αμφισβητείται η ελεύθερη αγορά αλλά το εύρος ρύθμισής της. Δεν αμφισβητείται ο καπιταλισμός αλλά η «ασυδοσία ορισμένων κερδοσκόπων». Η συζήτηση δεν ξεπερνάει ποτέ τα όρια που έχουν τεθεί με κοινή αποδοχή. Το πρόβλημα είναι ότι στην πραγματικότητα πρόκειται για τα όρια που έχουν χαράξει προ πολλού οι φιλελεύθεροι. Υπ’ αυτή την έννοια, οι υβριδικές από άποψη ιδεολογικής νομιμοποίησης «κρατικοποιήσεις» χρεοκοπημένων τραπεζών και επιχειρήσεων μοιάζουν απολύτως λογικές.
Όμως, η ίδια ιδεολογική διαμάχη θα απογοητεύσει εξίσου και όσους από εμάς θεωρούμε τις συνθήκες της (κάθε) κρίσης ευεπίφορο έδαφος για επαναστατικές λύσεις, για διαφορετικούς φυσικά λόγους. Αφενός, διότι ο περιορισμός της συζήτησης σε μια διελκυστίνδα μεταξύ επιχειρημάτων για λιγότερη ή περισσότερη ρύθμιση και παρέμβαση του κράτους στην οικονομία δεν επιτρέπει την επικέντρωση της προσοχής μας στον πυρήνα του προβλήματος, που δεν είναι άλλος από έναν πολιτισμό που περιστρέφεται γύρω από την παραγωγή αξίας. Αφετέρου, διότι είναι προφανές ότι οποιαδήποτε άλλη συζήτηση που θα έθετε ζήτημα ριζικής ανατροπής του συστήματος με στόχο μια πιο δίκαιη κοινωνία για όλους αποδεικνύεται, για μια ακόμα φορά, ότι αφορά μια μειοψηφία μόνο και δεν έχει καταφέρει να αποκτήσει το ευρύτερο ακροατήριο που θα την καθιστούσε υπολογίσιμη εναλλακτική λύση.

Είναι σε όλους μας προφανές νομίζω ότι, παρά τις όποιες προσδοκίες μας, οι συνθήκες για μια πιο δραστική, συνολική πολιτική απάντηση στην κρίση δεν είναι κοινωνικά ώριμες. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν ωριμάζουν κιόλας, έστω και με απρόβλεπτο και χαοτικό τρόπο. Οι πυρήνες αντίδρασης είναι ήδη πολλοί και πολυποίκιλοι (που υπό μία έννοια μπορεί να είναι διάχυση δυνάμεων, υπό μία άλλη, κυτταρική ανάπτυξη που τείνει να δικτυωθεί), δημιουργούνται δε ολοένα και περισσότεροι. Σε καμιά περίπτωση ωστόσο δεν μπορούμε να μιλήσουμε για ένα συλλογικό, συνεκτικό υποκείμενο δράσης (όπως είναι ας πούμε η «εργατική τάξη»), ικανό να ανατρέψει τις δεδομένες ισορροπίες. Από την άλλη, δεν μπορούμε να αποκλείσουμε την πιθανότητα συγκρότησής του μελλοντικά, προπαντός αν οι εξελίξεις τείνουν στο χειρότερο όπως όλα δείχνουν. (Ακόμα και να ξεπεραστεί η οικονομική κρίση, θα παραμείνουμε αντιμέτωποι με την πολύ πιο σοβαρή οικολογική κρίση την οποία πρέπει να αντιμετωπίσουμε επειγόντως!)
Η επικείμενη διεύρυνση της οικονομικής κρίσης, τα αποτελέσματα της οποίας θα είναι επώδυνα για όλους (όχι όμως τόσο όσο για τους περισσότερο αδύναμους που θα την πληρώσουν ακριβότερα, κάποιοι ακόμα και με τη ζωή τους), θα αναγκάσουν πολλούς να αναθεωρήσουν δεδομένες έως τώρα απόψεις σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο γίνονται μέχρι σήμερα τα πράγματα και πιθανώς να τους κάνει να σκεφτούν ότι πρέπει να αλλάξουν· να σκεφτούν ίσως και την κατεύθυνση που πρέπει να πάρουν.
Πράγματι, μπορεί ο καπιταλισμός να βγει μπαρουτοκαπνισμένος μεν σώος δε, αν και παραπαίοντας, από μία ακόμα κρίση, το κύρος του όμως θα έχει δεχτεί ισχυρότατο πλήγμα, προκαλώντας ένα ρήγμα στη συνείδηση πολλών ανθρώπων. Κανείς δεν είναι σε θέση να πει πράγματι τι είδους ιδέες, συμπεριφορές και τάσεις θα αναδυθούν στο άμεσο μέλλον μέσα από αυτό το ρήγμα και πώς θα εκφραστούν πολιτικά. Οι διεργασίες που σοβούν κάτω από την επιφάνεια των γεγονότων, τόσο σε κοινωνικό όσο και σε ατομικό επίπεδο, θα διαμορφώσουν ένα νέο τοπίο, την εικόνα του οποίου δεν είμαστε σε θέση να σκιαγραφήσουμε.
Ακόμα κι έτσι ωστόσο, μπορούμε να θεωρούμε βέβαιο ότι: το πεδίο του κοινωνικού ανταγωνισμού δεν θα ειρηνεύσει παρά μόνο όταν και εάν αρθούν αυτές καθαυτές οι προϋποθέσεις των κρίσεων, δηλαδή οι ίδιες οι προϋποθέσεις του καπιταλιστικού συστήματος και κάθε συστήματος κυριαρχίας πάνω στον άνθρωπο και τη φύση.